Maðurinn sem smíðaði peninga

Það hafa margir reynt að búa til peninga. Einföld og nokkuð óbrigðul nútíma aðferð til að búa til peninga er að komast yfir banka með því að kaupa hann á skuldum og lána svo sjálfum sér fyrir bankaskuldunum og lána öðrum í gríð og erg. Því það er með skuldum sem bankar búa til peninga eða búa til sjónhverfingar um að einhver raunveruleg verðmæti séu til staðar. 

En Íslandssagan geymir nokkrar sögur af hagleiksmönnum sem voru svo óheppnir að fæðast á vitlausri öld og í staðinn fyrir að vera dáðir hugvitsmenn og völdundarsmiðir þá voru þeir sakfelldir fyrir sjálfsbjargarviðleitni sína - að steypa peninga. Einn þeirra var Tindala-Ími sem smíðaði eins og nafnið bendir til ekki spesíudali úr silfri heldur steypti sína tindali sem þóttu frekar ljótir á litinn og léttvægir. Annar´myntsláttumaður  var hann Jón Andrésson í Fremra Skógkoti og ég rakst á frásögn af honum í blaði og læt flakka hérna með. Peningarnir hans Jóns voru dáldið stökkir og brotnuðu í sundur.

Hér á eftir er frásögn af Jóni sem birtist í Frjáls þjóð, 27. Tölublað (20.07.1967)

"J6n Andrésson hét maður. Hann var þjóðhagi mikill á flesta málma, sem tíðkað hefur verið að smíða hér á landi, og í sumum þessum smíðum var hann eftir því viðburðasamur, sem hann var hugvitssamur og þolinmóður. Hann bjó fyrst alllengi í Breiðafjarðardölum, í Fremra-Skógskoti, en síðast í öxl upp undan Búðakaupstað á Snæfellsnesi. Hann komst í málaferli 1817 vestur í Dölum, vegna falsaðra peninga, er talið var að hann hefði steypt. Var hann tekinn höndum og dæmdur þungum dómi í undirrétti Komu mál hans til Landsyfirréttar, og vegna skorts á fullgildum sönnunum slapp Jón furðuvel frá því bralli öllu. Um myntfölsunarmál þetta má lesa í Landsyfirréttardómum, II. bindi, bls. 67—74 og 93—105.

Af smíðum Jóns Andréssonar ganga ýmsar sögur, þar á meðal þessar:

Þegar Jón var lögsóttur fyrir að hafa smíðað peninga, er ekki þekktust frá hinum algengu, en reyndust vera úr einhverri stökkri samsetningu og brotnuðu sumir, þegar þeir duttu á gólf, var hahn tekinn fastur og hafður í haldi. Um skeið er sagt hann væri fangi hjá Magnúsi Stephensen í Viðey, sem þá var háyfirdómari. Magnús átti þá kíki, sem þurfti aðgerðar, og hann ætlaði að senda utan, en með því að hann hafði margt heyrt um hagleik Jóns, hugsaði hann sér að sýna fyrst Jóni og vita, hvort hann gæti ekki gert að honum.

 

Þegar Jón skoðaði kíkinn, segir hann ekkert um hann, en biður að mega fara út í smiðju með hann og vera þar einn. Það var þegar.látið eftir Jóni. Magnús vildi þó vita, hverjar tilraunir Jón hefði í frammi til að gera að kíkinum. Sendi hann því stúlku út að smiðju, til þess að taka eftir og segja sér síðan, hvað Jón hefðist að. Þegar Jón, sem ekki vildi láta neinn vita, hvað hann ætti við kíkinn, sá stúlkuna, sem var að vinkra í kringum hann, bað hann hana að fara inn í hus Magnúsar og útvega sér slæðu, til þess að strjúka af kíkisglerjunum. Hún fer og kemur bráðum aftur með slæðuna. En á meðan hafði Jón átt við kíkinn, það er honum sýndist og þegar stúlkan kom, stóð Jón upp, fór inn og færði Magnúsi kíkinn. Þegar Magnús nú fer að reyna kíkinn, hvort hann hafi nokkuð batnað, er sagt, að honum hafi þótt hann miklu betri en nokkurn tíma áður.

Hafi hann mjög dáðst að þessu viðviki og sagt, að ekki hæfði að slíkur maður sæti í varðhaldi. Hafi Magnús því áorkað, með viturleik sínum, að Jóni var sleppt úr varðhaldinu, og að mál hans, út af peningunum datt bráðlega niður. Hvað sem hæft er í þessu, þá er það vist, að dómurinn yfir Jóni varð mjög vægur, eftir því sem málsefni stóðu til, fébætur svo lágar, að auðsótt var Jóni að lúka.

Margir vildu oft vita, hvernig Jón hefði farið að búa til fyrrnefnda peninga. En fyrir því var ætíð lás hjá Jóni, enda játaði hann aldrei peningasmíðinni. Einhverju sinni, þegar Jón var hress af víni, sem honum þótti gott, þótt sjaldan vanrækti hann smíðar sínar þar við, hugsuðu menn sér til hreyfings að veiða smíðaaðferðina upp úr honum, en það vannst ekki, heldur en fyrri. Hann kvaðst alls ekki vita, hvernig ætti að fara að búa til peninga. Og hið frekasta, er hann sagði hér um, var þetta: "Þið getið, piltar, reyna að móta þá í krít og sjá, hvernig það tekst."

Þegar Jón bjó í Fremra-Skógskoti, vildi hann smíða byssu með koparhlaupi, er skaraði fram úr algengum byssum. Hann reyndi þá fyrst að steypa hlaupið utan um járn sívalning í einu lagi, en það misheppnaðist, því að þegar hann hellti bráðnum koparnum ofan með járninu í flöskurnar, kom vindur í, spýtti koparnum upp og út um smiðjuna, svo að lán var, að Jón sakaði ekki. Jón hætti þó ekki smíðinni, heldur steypti hlaupið í einlægum bútum, lóðaði þá síðan saman, gerði svo hlaupið að utan þráðbeint og sívalt og boraði loks pípuna í það. Byssulásinn varð honum ekkert fyrir að smíða. Þegar byssan var fullgerð, flutti hún afarlangt og vel, og seldi Jón hana seinna mörgum byssuverðum.

 

Þegar Jón bjó í öxl á efri árum sínum, brotnaði í Búðarverzlun reizluteinn úr stáli, sem boginn var og rétta átti við kné sér. Þessi reizla var sýnd Jóni og hann beðinn að setja hana saman. Hann tók lítt undir þetta, en fór þó heim með reizluna í tvennu lagi, sauð hann legginn síðan saman, svo að vart var unnt að sjá suðustaðinn og færði hana svo eigandanum. Var reizlan þá jafnviss sem áður. Er hún enn til sýnis hjá mér. (Fyrrgreindar sögur af Jóni á Öxl eru skráðar 1884 af séra Helga Sigurðssyni presti á Melum).

Gísli Konráðssón segir allmargt af Jóni í syrpum sínúm. Á einum stað kemst hann svo að orði: „Dæmafátt var smíðavit Jóns, manns þess, er ekkert hefur slíkt af öðrum numið og enginn verkfæri, efni né tíma hefur frá búhnauki; hefur hann þó smíðað stundaklukku að öllu og fleira þess háttar. Oft var Jón í járnum í máli sínu, en gat alltaf losað sig úr þeim. Aldrei reyndi hann að strjúka. Jón var geðspektarmaður mikill, en kona hans svarri, tók hún fram hjá Jóni, en ekki hafði hann orð á því. Nokkru síðar henti hið sama Jón sjálfan. Var hann þá spurður, hvort honum hefði orðið það á að óvilja. Kvað  hann því fjarri fara. Hitt kvað hann verið hafa vana sinn á ferðalagi, ef á hallaðist, að hengja kútkolu sína á léttara baggann. Ekki hafði hann fleiri orð um það."

 

Hér eru fleiri tenglar um Jón og Tindala-Íma:

• Frjáls þjóð, 27. Tölublað (20.07.1967)
• Kóngsins steðji og steðjinn í Fremra-Skógkoti Tíminn Sunnudagsblað, 30. tölublað (30.09.1962)
• Dómari og sakamaður á vog réttvísinnar Tíminn Sunnudagsblað, 31. tölublað (07.10.1962)
• Tindala-Imi