Óli skans

Hver var þessi Óli skans og hvers vegna var Vala kona hans svona mikill vargur?

Óli skans mun fæðst á bæ við Bessastaðaskans sem var strandvirki sem Danakonungur kom upp þar. Óli skans fæddist um 1842 og foreldrar hans þau Eyjólfur og Málfríður bjuggu  í litlum bæ í Skansinum á Bessastöðum. Skansinn var upphlaðinn garður fyrir fallbyssur fógetanna á Bessastöðum og Óli skans þar alinn upp í torfbaðstofu  sem foreldrar Óla höfðu. Þau höfðu líka túnblett fyrir eina kú.

 Óla skans er lýst svo:

"Hann var meðalmaður að vexti, heldur grannur, dökkur í andliti, langleitur, ennið lágt, nefið frekar stutt, en allhátt. Gekk hann alltaf alrakaður. Hann var með frekar ljósleitt, slétt og sítt hár, sem var skipt fyrir miðju. Eyrun voru stór og áberandi. Hakan var óvenjulega breið. Hann var lotinn í herðum. Var hann þrifnaðarmaður hinn mesti, kátur, fjörugur og lífsglaður, en enginn söngmaður. Hann var kenndur við fæðingarstað sinn og kallaður Óli Skans, og er við hann kennt hið alkunna danslag, sem allir þekkja, en vísan er svona:
Óli Skans, Óli Skans,
er nú hér á róli
Fía hans, Fía hans
fær hjá honum skjólið.
Óla er kalt á kinnunum,
Fía vill ein orna honum
Fram í eldhús til hennar
tíðum leggur göngurnar.

Ólafur þessi var vinnumaður nokkur ár hjá móður minni, og var hann einn fyrsti háseti hjá mér, er ég byrjaði formennsku. Hann var liðlegur sjómaður, og féll mér ágætlega við hann. Ólafur varð síðar holdsveikur og dó á spítalanum í Laugarnesi."

Átti Óli skans  sem sagt enga konu sem hét Vala og var hann ekkert tengdur skansi nema að því leyti að hann ólst upp á litlum bæ í lendingunni á Bessastöðum? 

Óli skans virðist hafa vakið upp sköpunarkraft skálda og Stefán Jónsson yrkir um Óla og í kvæðum Stefáns hefur Fífa breytst í Völu. Svo hefur Loftur Guðmundsson líka vísun í Óla skans oftar en einu sinni í kvæðinu Réttarsamba. Ég giska á að fyrsta vísan um Óla skans þar sem hann vildi láta Fíu orna sér hafi verið sungin við ákveðið danslag og svo hafi það fylgt Óla eftir, dansarnir breytast með tímanum og ég man ekki hvað dansinn hét sem maður lærði í danstímum bernskunnar og undir var spilað og sungið lagið um Óla skans, hét dansinn skottís eða eitthvað annað? En þessi danstaktur tíðarfarsins sem fylgir Óla skans með nafn sem minnir á dans kveikir líka upp fylgikonur, Fía og Vala og Gunna. Fía hlýjar Óla, Vala ráðskast með hann en Gunna svíkur Jónka bónda þegar Jónki hoppar taktfastur  í Óla skans þá hleypur hún á brott með vegavinnustráki en samt á Jónki hana eiginlega, er hún ekki hans kaupakona? Í Réttarsamba er bóndinn sem dansar Óla skans ekki í takt við kaupakonuna, það eru komnir nýir tímar og nýr danstaktur. 

ÓLI SKANS
Óli skans, Óli skans,
ógnar vesalingur,
Vala hans, Vala hans
veit nú hvað hún syngur.
Óli, Óli, Óli skans.
Vissulega vildu fáir
vera í sporum hans.

Óli er mjór, Óli er mjór.
Óli er líkur fisi.
Vala er stór, Vala er stór.
Vala er eins og risi.
Óli, Óli, Óli skans.
Sjá hve þú ert sauðarlegur,
segir konan hans.

Þú ert naut, þú ert naut.
Þannig hóf hún tölu.
Óli gaut, Óli gaut
augunum til Völu.
Óli, Óli, Óli skans.
Ákaflega önuglynd
er eiginkonan hans.

Óli hlaut, Óli hlaut
auman reynsluskóla.
Vala braut, Vala braut
viðbeinið í Óla.
Óli, Óli, Óli skans.
Voðalegur vargur er hún
Vala, konan hans.

 

Réttasamba

Ljóð eftir Loft Guðmundsson
við lag Gunnars Guðjónssonar.

Á grundinni við réttarvegginn ganga þau í dans,
og Gunna stígur jitterbugg en Jónki Óla-skans;
Jónki bóndi í hjáleigunni og kaupakonan hans.
Brosljúf ástfús borgarmær, sem bregður ei við neitt,
ilmvatnsþvegin, uppmáluð og augnabrúnareitt, 
og Jónki hefur rakað sig og rauðan lubbann greitt.
Hæ-hæ og hó-hó, tóna töfra og kalla.
Hæ-hæ og hó-hó, hljóma klettar fjalla.

 
Og fullur máninn gægðist yfir grettið tindaskarð;
geislasindri fölvu stráir laut og döggvott barð.
Er það bara blær, sem pískrar bak við réttargarð?
Heitt að Jóni hallast Gunna, hvíslar: — Ég er þreytt ....
Hvaða fjas og vitleysa, — og Jónki brosir gleitt.
Ó, hann Jónki, það erkiflón, sem aldrei skilur neitt.
Hæ-hæ og hó-hó, grund við dansinn dynur.
Hæ-hæ og hó-hó, harmonikan stynur. 

Á grundinni við réttarvegginn gengið var í dans,
og þegar Jónki þreyttist á að þramma Óla-skans,
vegavinnustrákur stökk af stað með Gunnu hans
og fullur máninn gægðist yfir Grettistindaskarð
glottir þegar Jónki skimar út um laut og barð

hamingjan má vita hvað af henni Gunnu varð.
Hæ hó hæ hó, harmóníkkan stynur
Hæ hó hæ hó, dimmt í fjöllum dynur.

Ólafur Ragnar Grímsson var áhugasamur um sögu Óla skans nafna síns sem ólst upp í Bessastaðalendingunni. Hann fræddi oft gesti um Bessastaðaskansinn og tvinnaði þar Óla skans inn í söguna en tók eftir að krakkarnir þekktu þá ekki til þessa vinsæla danslags. Ólafur var hvatamaður að Óla skans hátíð Heiðaskóla og hér er viðtal og krakkarnir að dansa Óla skans.

Heimildir:

Kristinn Jóhannesson, Þættir úr landvarnasögu Íslendinga – Saga, 1. tölublað (01.01.1968), bls. 122-138

Kvæði Stefáns Jónssonar Harpan, 9-12. tölublað (01.12.1937), bls 186

Skansinn og Bessastaðastofa (ferlir.is)

Innfelld Youtube myndbönd eru með flutningi Megasar á Óli Skans og flutningi hljómsveitarinnar Lummurnar á Réttarsömbu.

Athugasemdir

[Jón Valur Jensson, 18.4.2018 kl. 10:38]

Skemmtilega fróðleg samantekt hjá þér, Salvör, en í einni setningu hefur eitthvað fallið úr eða brenglazt, sem þú lagar eflaust

"Fía hlýjar Óla, Vala ráðskast með hann en Gunna svíkur Jónka bónda þegar Jónki hoppar taktfastur  í Óla skans þá hleypur hún á brott með vegavinnustráki en samt Jónki hana eiginlega, er hún ekki hans kaupakona?"

[Ómar Ragnarsson, 18.4.2018 kl. 12:53]

Takk kærlega fyrir þetta. Bloggaði einhvern tíma um þetta sérkennilega par sem á okkar dögum gæti orðið grunnur að því að einhver myndi eftir Óla, stigi fram og segði: "Me too."

[Salvör Kristjana Gissurardóttir, 19.4.2018 kl. 11:30]

Jón Valur, það vantaði  bara inn orðið á  átti að vera "en samt á Jónki hana eiginlega, er hún ekki hans kaupakona"

[Salvör Kristjana Gissurardóttir, 19.4.2018 kl. 11:38]

Ómar, það væri gaman að fá slóð á bloggið þitt um Óla skans, ég reyndi að fletta upp öllu sem um hann var skrifað í þessarar rannsóknarbloggmennsku minni um Óla skans. Eitt sem ég fann ekki það var hvaða danslag og tónlist var við fyrsta Óla skans textann, "hið alkunna danslag sem allir þekkja". Mér sýnist á textanum það ekki hafa verið sama lag og dans og við syngjum núna um Óla skans og Völu hans. Mér sýnist líka á textanum að það hafi verið einhver svoleiðis hreyfing í laginu að karlar hafi komi í faðm kvenn og karl og kona lagt saman vanga "fær hjá honum skjólið, Óla er kalt á kinnunum..." Dettur í hug að þetta hafi verið dans eins og "fyrst á réttunni, svo á röngunni" eða kokkurinn, eitthvað sem fólki þótti skemmtilegt og sagt "nú dönsum við Óla skans" eins og "nú dönsum við kokkinn" (hver var annars þessi kokkur?

Óli Skans, Óli Skans,
er nú hér á róli
Fía hans, Fía hans
fær hjá honum skjólið.
Óla er kalt á kinnunum,
Fía vill ein orna honum
Fram í eldhús til hennar 
tíðum leggur göngurnar.

[Salvör Kristjana Gissurardóttir, 19.4.2018 kl. 13:41]

Mér var bent á þessa Óla skans hátíð í Heiðaskóla, það var Ólafur Ragnar Grímsson sem kvatti til hennar. 
https://www.youtube.com/watch?v=5oPDP9DRKdg

[Jón Valur Jensson, 20.4.2018 kl. 01:08]

Já, góð hvatning frá forsetanum og hafði skjót og mikil áhrif til að endurvekja þennan gamalkunna dans!